Adekvatna debata o karakteristikama savremene umetničke prakse situirane na razmeđi tehnologije, umetnosti i feminističkih istraživanja, zahteva koordinate postojeće sistemske infrastrukture, koja utiče na istraživanja i umetničke projekte u ovoj oblasti. Ovakva vrsta analize mora pratiti i razvoj i karakteristike institucionalnog okvira, organizacija, inicijativa i manifestacija koji svoj rad zasnivaju na ovom multimedijalnom i interdisciplinarnom polju u kome se ukrštaju nauka, tehnologija i umetnost. Važno je navesti centralne punktove tog koordinantnog sistema u Srbiji, jer to su mesta na kojima se manifestuju i definišu određene vrednosne kategorije.

***

Kao i mnoge druge institucije iz polja umetnost na početku 21. veka, i muzeji se suočavaju sa sasvim novim izazovima vremena i pitanjima novih virtuelnih realnosti. Dokumentovanje složenosti savremenog društva, izložbeni projekti i razvoj kolekcija otvaraju neka od glavnih pitanja o kojima treba raspravljati. Jedan od ključnih izazova je kako odgovoriti na potrebe savremenog trenutka, gde se u dijalogu različitih disciplina stvaraju diskursi za buduće društvo. Radovi iz oblasti novih medija zahtevaju sasvim novi vid prezentacije, ali otvaraju i nove probleme njihovog čuvanja. Ključni koncept je razvoj zbirki, kao deo šireg procesa muzealizacije, koji uključuje teoriju, praksu i etiku označavanja i selekcije. U tom kontekstu svakako treba istaći delatnost Muzeja savremene umetnosti, Beograd i Muzeja savremene umetnosti Vojvodine, Novi Sad sa izložbenim projektima koji se odnose na ovo polje. U okviru Muzeja savremene umetnosti Beograd te procese možemo pratiti na osnovu izložbi koje se većinom organizuju u Salonu MSUB i Legatu Zorke Čolić i Rodoljuba Čolakovića, kao i u okviru velikih izložbi kao hronoloških analiza dela iz kolekcije Muzeja, među kojima se nalaze i radovi iz Zbirke fotografije, filma, videa i digitalnih medija. Muzej savremene umetnosti Vojvodine pored Zbirke fotografije, filma i videa ima i zasebnu Zbirku intermedijske i digitalne umetnosti, u kojoj su na taj način muzeološki locirana mesta radova Marice Radojčić, Bogdanke Poznanović, Lidije Srebotnjak, Nataše Teofilović i drugih. Kustoski pravac usmeren prema radovima iz oblasti novih medija u ovom muzeju ustanovili su Kristian Lukić, te Gordana Nikolić, i posebno Sanja Kojić Mladenov, kako u okviru njenih kustoskih projekata, tako i u okviru stručnih publikacija koje čine nezamenjiv stručni materijal u ovoj oblasti kod nas.

Novi Sad od kraja 1990-ih godina, pa sve do danas ima snažnu novomedijsku umetničku scenu, koja se delom konstituisala na osnovu projekata koje je organizovao Centar za nove medije kuda.org (osnovan 2001), koji vodi Zoran Pantelić. Na mapi savremene umetničke produkcije, novomedijskih inicijativa i aktivizma u Srbiji i regionu kuda.org zauzima, sasvim izvesno, važno i veliko mesto. Pozicionirano na raskršću aktivizma, politike, teorije, edukacije i novih formi umetničke prakse, delovanje kuda.org uključuje, između ostalog, višegodišnje istraživačke projekte mapiranja umetničke scene („Trajni čas umetnosti“, „Umetnička organizacija“), eksperimentalna polja edukacije, izdavačke projekte iz oblasti teorije umetnosti i društva, muzičke projekte i događaje… kuda.org već dvadeset godina okuplja veliki broj umetnika, mislilaca i aktivista i kreira prostor (fizički i mentalni) novog načina promišljanja umetnosti i sveta. Tako je njihova uloga veoma važna i kada je reč o mišljenju uticaja novih tehnologija na umetničku produkciju. Treba podsetiti i na organizaciju velike izložbe „World-Information.Org“ 2003. godine, kao referentne tačke mnogih novomedijskih umetnika. Zato kuda.org predstavlja jedno od ključnih mesta oko kojih je formirana i novomedijska scena u Srbiji, kojoj pripada i umetnik Vladan Joler, istoričar umetnosti i teoretičar medija Kristian Lukić, te u novijem periodu Darija Medić, Uroš Krčadinac, Adrian Ujhazi i dr.

Navedeni umetnici, sa druge strane, predstavljaju svoje radove i u okviru projekata u organizaciji Muzeja nauke i tehnike, Beograd, koji je posvećen istraživanju, sakupljanju, čuvanju I izlaganju naučne i tehničke baštine. Od osnivanja 1989. godine (na inicijativu Srpske akademije nauke i umetnosti, odnosno akademija Aleksandra Despića), ova institucija je organizovala niz multimedijalnih projekata iz ove oblasti, posebno od preseljenja u novu zgradu 2005. godine, odnosno predstavljanja stalne postavke 2009. godine. No tu bi trebalo posebno istaći i festival S.U.T.R.A, koji se od 2016. godine organizuje u ovom muzeju. Festival, čiji je organizator i kustos Ivan Stanić, viši kustos Muzeja nauke i tehnike, osnovan je ranije, 2009. godine kao pilot-projekat u okviru trećeg Festivala nauke. U narednih nekoliko godina Festival je organizovan na različitim lokacijama, a tokom 2013. I 2014. godine u okviru evropskog projekta Soft Control. Festival zvanično postaje projekat Muzeja nauke i tehnike 2016. godine, u svom šestom izdanju i nastavlja da godišnje predstavlja recentnu produkciju novomedijskih umetnica i umetnika.

No čini se da je od osnivanja 2010. godine Centar za promociju nauke (CPN) u Beogradu prepoznat kao jedna od najagilnijih javna institucija u okviru programa koji promovišu nauku i tehnologiju, te u tom kontekstu i umetničkih i interdisciplinarnih projekata u ovom polju. Centar je osnovan od strane Ministarstva nauke Republike Srbije i većinom bazira svoj rad na istraživačkim programima, ali organizuje i veliki broj izložbi, predavanja, panel-diskusija i drugih događaja. Sa tako razvijenom infrastrukturom i tako ogranizovanim resursima, ovaj centar je prepoznat i kao ključni partner velikih projekata u okviru međunarodne saradnje.Trenutno je partner u osam H2020 projekata, na jednom projektu Kreativne Evrope i JRC-a, i četiri Erasmus+ projekta, tako da je dosad učestvovao na ukupno 32 projekata koji je finansirala EU.

U okviru galerijskog sistema takođe je došlo do profilisanosti programa i galerija u odnosu na temu novih tehnologija, te svakako treba istaći aktivnosti galerije dr. Vinko Perčić iz Subotice, koja od 2007. godine sa dolaskom Spartaka Dulića na mesto direktora i kustosa ove galerije, dobija posebno mesto na mapi najznačajnijih galerija u regionu.Naime Dulić veoma efikasno organizuje rad galerije balansirajući interpretaciju zbirke, ali i uvođenje izložbenih projekata koje dolaze sa sasvim specifičnih pozicija, uključujući i odnos novih tehnologija i umetnosti, te u tom smislu organizuje i izložbe Marice Radojčić, Stevana Kojića, Ksenije Kovačević i dr.

Galerija12 HUB (G12HUB) Beograd, osnovana 1999. godine, umetnički je i tehnološki centar posvećen promociji i razvoju intermedijske umetnosti i performansa. Aktivnosti ovog centra i galerije zasnovane su na digitalnom istraživanju, eksperimentima na granici umetnosti, nauke i performansa.  Program G12HUB kombinuje izložbe, nastupe uživo, stream-ovane događaje, digitalne susrete, dijaloge, debate, prezentacije i radionice s ciljem promovisnaja intermedijskih i transdisciplinarnih pristupa umetničkoj produkciji i interpretaciji.

Dok je prvom periodu G12HUB većinom zasnivao svoje aktivnosti na klasičnije koncipiranim izlagačkim projektima, ova organizacija danas više ima formu tehnološke i dizajnerske laboratorije koja razvija projekte na razmeđi umetnosti, tehnologije i nauke, te kako sami navode, predstavlja „transdisciplinarnu elektranu“ u oblasti dizajna, kreativnih tehnoloških koncepata, programerskog inženjerstva, robotike i mehanike. Od projekata organizovanih u Centru za kulturnu dekontaminaciju 2009. godine, (instalacija The Culture Lobby: An Archive of Cultural Memory), preko festivala Mikser i Praškog Kvadrijenala, učešća u mnogobrojnim međunarodnim pozorišnim produkcijama,  poslednjih nekoliko godina je program G12HUB jasno usmeren na projekte koji se realizuju u Dubajiu, poput učešća na izložbama  „Putovanje pionira“, „Ljudi 2.0“ i „Unutar budućnosti veštačke inteligencije“ koje su koncipirali za Muzej budućnosti u Dubaiju i Dubai Future Foundation.

Sa druge strane galerija Poodrum, osnovana 2012. godine u okviru galerijskog sistema Kulturnog centra Beograd, sa jasnom programskom profilisanošću u oblasti eksperimentalnog umetničkog filma, videa, video/multimedijalnih instalacija, priređuje i izložbe zasnovane na kritičkom preispitivanju novih tehnologija u odnosu na društvo.  

Uz navedene galerijske prostore sa prepoznatom programskom usmerenošću u ovom polju odnosa novih tehnologija i umetnosti, i druge galerije povremeno predstavljaju radove iz ovog polja, ali ne kao potvrđeni programski pravac, već u kontekstu postojanja različitih polja delovanja u oblasti savremene umetničke prakse. Tu su svakako Remont galerija, Likovna galerija Studentskog kulturnog centra, Trijenale proširenih medija ULUS-a i dr.

Obrazovni sistem u oblasti visokog obrazovanja ima posebni značaj, te bi ovu institucionalnu skicu trebalo zaokružiti i značajem koji studije Fakulteta likovnih umetnosti, Beograd, Akademije umetnosti, Novi Sad, Fakulteta za medije i komunikacije Univerziteta Singidunum, Beograd imaju u ovom polju.

Metodološki, u istraživanju novih medija i iz njih izvedenih pojmova prepoznaju se dva osnovna toka: empirijski i interpretativni. Njima se bavi i program Odseka Novi mediji Fakulteta likovnih umetnosti u Beogradu. Razvoj i program ovog odseka, koji se kreće u integrativnom polju koje uključuje istraživački postupak, teoriju umetnosti i medija, društvena i institucionalna pitanja, osmišljen je na osnovu dvadesetogodišnjeg umetničkog, autorskog i pedagoškog iskustva umetnika i profesora Zorana Todorovića i Dejana Grbe, koji su i osnivači Odseka. Program odseka čine predmeti Uvod u novomedijsku umetnost, Transmedijska istraživanja, Tehnologija novih medija i Diskurzivne prakse umetnosti i medija. Postulirajući značaj osnovnih likovnih veština, uporedo sa složenim poetikama, metodologijama i tehnikama novomedijske umetnosti, program značajnu pažnju obraća i na standarde u oblasti izlagačke prakse, kao i na materijalne uslove studiranja i umetničke produkcije. Profesori sa ovog Odseka su aktivni učesnici savremene umetničke scene, te u tom kontekstu, osim Zorana Todorovića i Dejana Grbe, svakako treba pomenuti i Bojanu Matejić, teoretičarku umetnosti koja predaje na predmetu Diskurzivne prakse umetnosti i medija, Vladimira Nikolića, umetnika, Aleksandru Jovanić, digitalnu umetnicu i programerku i Žarka Aleksića, umetnika i istraživača, u čijem fokusu se nalazi odnos neurobioloških, mentalnih procesa, veštačkih inteligencija i kognitivnog kapitalizma.

Odsek Novi likovni mediji na Akademiji umetnosti Univerziteta u Novom Sadu, nastao je na osnovu predmeta Intermedijalna istraživanja, koji je 1980-ih godina pokrenula Bogdanka Poznanović. Nakon Poznanović, na mestu načelnika Odseka je bila Lidija Srebotnjak, a potom Dragan Živančević. Osim pomenutih profesora i umetnika, jedan od profesora na ovom Odseku je i Vladan Joler, jedan od internacionalno najpoznatijih umetnika koji se bavi istraživanjima ekstraktivnih modela novih tehnologija,

Najzad, Departman Digitalnih umetnosti Fakulteta za medije i komunikacije Univerziteta Singidunum, Beograd, povezujući umetnost, dizajn, humanistiku i nove tehnologije, razvio se u jedan od najuzbudljivijih obrazovnih programa u zemlji. Transdisciplinarni obrazovni pristup programa oblasti grafičkog dizajna, dokumentarnog, animiranog i igranog filma, dizajna zvuka, kreativnog kodiranja, digitalne produkcije, vizuelizacije podataka, dokumentarne i umetničke fotografije, primenjene muzike, 3D modelovanja i animacija, dizajna publikacija i dizajna društvenih i video igara, pruža studentima kako praktična znanja, tako teorijsko razumevanje i kritičke sposobnosti. Nataša Teofilović, Predrag Terzić, Uroš Krčadinac, profesori na ovom Departmanu, ujedno su i aktivni učesnici savremene umetničke scene, sa značajnim izložbenim projektima i karijerama.

Značajan doprinos promišljanju odnosa tehnologije i humanističkih nauka u našoj sredini pružaju aktivnosti Instituta za filozofiju i društvenu teoriju, posebno u okviru istraživanja Laboratorije za digitalno društvo koja okuplja naučnike iz različitih oblasti kao što su socijalna psihologija, filozofija tehnologije, kritička teorija, digitalne humanističke nauke, teorija novomedijske umetnosti i kulture i studije komunikacija. Kroz spoj disciplina i perspektiva, Institut kroz rad ove laboratorije ispituje teme uticaja informacionih i komunikacionih tehnologija na društvene i kulturalne prakse i transformaciju života na individualnom i kolektivnom nivou. Jedna od važnih tema Laboratorije jeste i odnos umetnosti I digitalne kulture i veštačke inteligencije, a među aktivnostima svakako treba istaći edukativne programe, u okviru kojih gostuju najznačaijniji svetski stručnjaci iz ove oblasti, kao i organizaciju međunarodnog skupa EMERGE koji okuplja naučnike, tehnološke stručnjake, umetnike i radnike u kulturi. Koordinatorka Laboratorije je Jelena Guga teoretičarka novomedijske umetnosti i kulture, koja se bavi pitanjima identiteta, telesnosti, agentnosti i percepcije u tehnološki posredovanim interakcijama i imerzivnim okruženjima, kao i kustoskim radom na preseku umetnosti i nauke.

Najzad, u oblasti zaštite i unapređivanja ljudskih prava i sloboda u onlajn sferi, koji često podrazumevaju i umetničke projekte i organizaciju međunarodnih konferencija, značajno mesto zauzima SHARE Fondacija, osnovana 2012. godine, sa ciljem promovisanja slobodnog pristupa informacijama, znanju i tehnologiji. Putem razgranatih aktivnosti – seminara, konferencija, edukativnih programa, Fondacija istražuje teme slobode izražavanja na internetu, privatnosti podataka, digitalne bezbednost i otvorenog pristupa znanju. Interdisciplianrni tim čine IT stručnjaci, pravnici, umetnici, novinari, koji aktivno učestvuju u javnim raspravama o zakonima u ovoj oblasti, organizuju edukativne programe, pokreću platforme i iniciraju projekte zasnovane na zaštiti ljudskih prava u oblasti novih tehnologija.

***

KRATKI OSVRT NA OBRAZOVNU, INSTITUCIONALNU I IZDAVAČKU INFRASTRUKTURU FEMINISTIČKIH ISTRAŽIVANJA U SRBIJI

Da bi se bolje sagledale teme i interesovanja autorki i autora koji promišljaju odnos tehnologije, umetnosti i roda, a koji po svojoj prirodi prati aktivistički diskurs delovanja, treba se približiti ovom specifičnom području na preseku navedenih polja, skiciranjem šireg konteksta feminističkih istraživanja u Srbiji, kao i obrazovnih institucija, kojr predstavljaju važne koordinate za temu kojom se bavimo.

Iako se ovaj istorijat svakako može pratiti i od 1918. godine sa osnivanjem ženskih humanitarnih, prosvetnih i profesionalnih organizacija, poput Društva za prosvećivanje žena i zaštitu njihovih prava u Beogradu, potom Ženske stranke osnovane 1927. godine, te Jugoslovenskog saveza žena 1929 [1], sa svakako posebnim značajem koji je imao Antifašistički front žena tokom i nakon Drugog svetskog rata, u ovom uvodnom delu ćemo se fokusirati na period kraja 20. i početka 21. veka. Naime, od druge polovine poslednje decenije 20. veka feminističke ideje su se na različite načine počele artikulisati na javnoj sceni Srbije. Osnivaju se alternativne ženske grupe i čitava mreža ženskih inicijativa, posebno u kontekstu događaja tokomn građanskog rata u nekadašnjoj Jugoslaviji.

Žene u crnom, organizacija sa snažnom antimilitarističkom orijentacijom, prvi put izlaze na ulice Beograda 1991. godine (a potom do danas još više od 2400 puta),. Potom je 1993.godine osnovan i Autonomni ženski centar u Beogradu, čiji je rad zasnovan na feminističkim principima i teoriji, a čije aktivnosti podrazumevaju promociju i edukaciju o ženskim pravima, prevenciju nasilja i rodne i rasne diskriminacije. Centar za ženske studije, u okviru master programa Studije roda na Fakultetu političkih nauka u Beogradu, realizuje istraživačke projekte i akcije koje se odnose na proizvodnju, distribuciju i primenu feminističkog znanja.

Već tokom 1990-ih godina se može pratiti aktivna produkcija u polju feminističke literature, gde bismo posebno istakli knjigu Nede Božinović “Žensko pitanje u Srbiji – XIX i XX vek” (1996), ali od početka 21. veka i značajna izdanja poput knjige Daše Duhaček “Studije roda” (Centar za studije roda i politike, Univerzitet u Beogradu – Fakultet političkih nauka, 2014), te Petre Mitić “Zašto feminizam?  Feministička teorija i problem identiteta u sklopu kritičkih paradigmi savremenog doba“ (Karpos books, 2017).

Jer, feministička misao je otvorila mnoga pitanja problematizujući celinu dosadašnjeg znanja o čoveku, o njegovom/njenom svetu, društvu i kulturi, utemeljenom na ideologiziranom hijerarhijskom poretku među polovima. Međutim, i o feminizmu, i o feminističkoj teoriji danas je teško govoriti u jednini. Feminizam – ili, bolje, feminizmi – pojam je koji ne upućuje na konsenzus, već na mnoštvo često međusobno različitih pravaca i pristupâ osnovnom problemu, a to je podređeni položaj žene u datim socijalnim konstelacijama i simbolička predstava o njoj kao o Drugom. Tu širinu pokazuju i organizacije, edukativni sistem, te stručna literature i periodika koja se od druge polovine poslednje decenije 20. veka pojavljuje i u Srbiji.

Uspon feminističke misli je i u Srbiji bio podstaknut ubrzanim razvojem posebne forme njene pedagoške i teorijske artikulacije – ženskih studija (Women’s Studies) ili studija roda (Gender Studies) – koje danas predstavljaju značajan element obrazovnog sistema na akademskom nivou. Pokrenute sa ciljem da ženama pruže mogućnost da kritički preispitaju svoj položaj u postojećim društvenim hijerarhijama iz perspektive različitih disciplina, ženske studije nisu samo centri sticanja znanja, već i uticajni pokretači intelektualne i kreativne energije, o čemu svedoče i master program Studije roda na Fakultetu političkih nauka u Beogradu, kao i program doktorskih akademskih studija DAS Rodnih studija na Univerzitetu u Novom Sadu. U kontekstu poslednje pomenutog Univerziteta, važno je istaći mesto Centra za rodne studije (CRS) sa magistarskim, kasnije masterskim, i doktorskim programom (2004–2020) na Univerzitetu u Novom Sadu, u okviru Asocijacije centara za interdisciplinarne i multidisciplinarne studije i istraživanja (ACIMSI), uz posebno zalaganje profesorice Svenke Savić.

Sa druge strane Daša Duhaček u tekstu „Izazovi u praksama institucionalizacije i izvođenja ženskih studija” (2019), prati proces nastanka i razvoja Centra za ženske studije iz Beograda, kao prvog alternativnog visokoškolskog obrazovnog centra o ženama za žene u Jugoslaviji, te kako su oformljeno feminističko znanje i obrazovno-teorijsko-istraživačke prakse iz Centra uticali na instituciju Fakulteta političkih nauka na Univerzitetu u Beogradu.

U kontekstu institualizacije feminističkog znanja važne izvore predstavljaju istraživanja o rodnim odnosima u društvu, kao što su tekstovi i analize Marine Blagojević “Naučna izvrsnost na poluperiferiji: hijerarhije, isključivanje i moguća feministička strategije za proizvodnju znanja” (2008), koje čini osnovu za razmatranje odnosa moći u društvu i “Rodni barometar u Srbiji: razvoj i svakodnevni život” (2012). Treba istaći i delovanje istraživačica, akademskih radnica i profesorki, poput Andriane Zaharijević, u okviru Laboratorije roda Instituta za filozofiju i društvenu teoriju, te zbornik koji je pripremila “Neko je rekao feminizam? Kako je feminizam uticao na žene XXI veka”, Novi Sad: Artprint (2012), studije “Fusnota u globalnoj istoriji. Kako se može čitati istorija jugoslovenskog feminizma? “ (SOCIOLOGIJA, Vol. LVII (2015), N° 1, Udruženje za kulturu i umjetnost Crvena, 2015), kao i monografija“Postajanje ženom” (2010),”Ko je pojedinac?” (2014, 2019), “Život telā. Politička filozofija Džudit Batler” (2020). U kontekstu odnosa nauke, tehnologije i roda posebno treba istaći i istraživanje Milice Ležajić “Nauka i rod u tranziciji: položaj naučnica u Srbiji danas” (2009), koje ukazuju na poziciju žena profesorki u Srbiji, značajnim zbog učešća većine umetnica koje čine ovo istraživanje u obrazovanju.

I bogata periodika iz ove oblasti ukazuje na značaj i obim feminističke misli i aktivnosti na ovom podneblju. Feminističke sveske, Žene protiv rata, Žene za mir, ProFemina, izdavačka delatnost kuće 94, te časopisi Ženske studije i Genero, tematski su pokrivale i pokrivaju različite oblasti, pre svega istoriju i teoriju ženskog pokreta, različite struje u feminističkoj teoriji, sociologiju i antropologiju pola/roda, pravnu problematiku, književnu teoriju, ali i opštu teoriju kulture i problematiku drugih umetničkih disciplina.

Vremenom su se počeli profilisati i interesovanja na razmeđi novih tehnologija, rodnih pitanja i umetnosti, kako u samoj umetničkoj praksi, tako i u oblasti društvenih analiza. Izdavačke kuće objavljuju najznačajnija svetska izdanja iz ove oblasti, koje prate i domaće autorke i autori.

Treba istaći i tekstove Ivane Milojević “Kakva nam se budućnost predskazuje: odgovor ‘sajberfemenizma’ na ‘sajberpatrijarhat’”, Kultura br 124, 2009,.Dragane Dardić “”Nove medijske tehnologije i ženski aktivizam”, objavljen u časopisu Kultura br 131 iz 2011. (Likovna umetnost kao medij masovne komunikacije – Ženski ekspertski potencijal u kulturnim delatnostima) ili Tatjane Nikolić “Društveni angažman mladih umetnica u digitalnom kontektu“, Kultura br 169, temat Kritičko mišljenje u digitalnom dobu, 2020. 

Vera Kopicl, priređivačica čuvene knjige “Ženska čitanka” (Akademska knjiga, 2013) i ko-autorka mnogih izložbi, osnivačica i urednica Međunarodnog video-festivala Videomedeja, između ostalog piše i tezu “Dekonstrukcija rodnih stereotipa u video artu” (2005), nastalu u okviru programa Rodnih studijaa ACIMSI-ja, u Novom Sadu, koji je pre više od jedne decenije skrenuo pažnju na ovu vrstu istraživačke problematike. Autorka je analizirala video umetnost kroz primere radova tri umetnice: Alicije Žebrovske, Dženin Higins i beogradske umetnice Milice Tomić. Interesantan je i njen tekst “Video bit” (2005), nastao tokom istih studija, a koji povezuje teoriju informacija i video umetnost umetnica iz Srbije – Sonje Savić i Milice Tomić. A nedavno je sa Silviom Dražić priredila zbornik “Teorijski diskursi savremene ženske kulture” (Pokrajinski zavod za ravnopravnost polova, 2019). Najzad, upravo je ove godine objavljena i opsežna studija ove autorke “Skrivena svetlost – Tragovi feminizma u dokumentarnoj i umetničkoj fotografiji”.

No, rodne predrasude mogu imati i nove iteracije, problem koji su iskusile umetnice sa naših prostora. Naime, nakon 1990-ih godina, umetnice sa Balkana, kada bi bile odabrane i kada je njihov rad interpretiran od strane inostranih kustosa, često bi se suočavale sa predrasudama koje su ih pozicionirale u jedan zastareli teorijski kontekst kada se radi o pitanjima etniciteta i roda. To je, s jedne strane, delimično zato jer Balkan nije spreman da se bavi pitanjima roda, a, s druge, zato što Zapad ne prepoznaje drugačije glasove koji u okviru domaće umetničke scene raspravljaju o ovim pitanjima.

Zato je jedna od uloga umetnica, kustoskinja i istraživačica sa ovih prostora da kritičkim pitanjima koja se tiču rodnih razlika utiču na potrebu preuređenja feminističke agende u našoj sredini.

Npr. jedan od retkih primera umetničke izložbe koja se bavila pitanjima roda u istočnoj Evropi i na Balkanu bila je izložba “Gender Check” Bojane Pejić, srpske kustoskinje koja živi i radi u Berlinu.[2] Ipak, važno je pomenuti da je u okviru ovog projekta bilo očigledno da je naglasak izložbe bio na analizi reprezentacije rodnih uloga u umetnosti, a ne na radovima sa eksplicitnom feminističkom agendom.

No, fokusirajući pažnju na novomedijska umetnička istraživanja, zasnovana na feminističkim perspektivama, treba istaći važnu ulogu autorke iz Novog Sada Vesne Dragojlov, koja je 2002. Istraživala učešće žena na fakultetima za IKT u SAD (Arizona) i ukazala na problem nedovoljne edukacije i učešća žena na tehnološkim fakultetima, te na malo prisustvo žena u procesu programiranja, softver inženjerstva i sistemske analitike, odnosno sa druge strane identifikovala veliki procenat žena koje rade u fabrikama „na pokretnim trakama“, instalirajući čipove ili na mestima telefonskih operatorki, odnosno na pozicijama koje ne zahtevaju visoko obrazovanje. Ista autorka piše više tekstova o kiberfeminizmu: “Kiberfeminizam – uvod i definicija”, “Kiberfeminističke umetnice”, “Važnije kiberfeministkinje”, “Rod i internet”, “Politički aktivizam”, “Stvaranje identiteta na internet”, “MUDs i igre na internetu i Biološka etika”,” AI i kiberfeminizam” i dr. (svi iz 2007), u sklopu predavanja i saradnje koju je imala sa „Ženskim studijama“ i Rodnim studijama, ACIMSI u Novom Sadu.

Navedeni istraživački pravci govore o bogatstvu tema i pristupa u oblasti feminističkih razmatranja pitanja odnosa tehnologije, umetnosti i roda. Studije objavljene kako u okviru zvaničnih javnih, obrazovanih i umetničkih institucija, tako posebno u okviru nezavisnog sektora, predstavljaju značajnu građu za dalja istraživanja istraživača/ica istorije i teorije umetnosti, studija roda i tehničkih studija. Jer, odnos (ne)kontrolisanog razvoja tehnologije i društva, odnosno ljudskih sloboda i rodnih odnosa pitanje je koje će, po svemu sudeći, obeležiti dobar deo ovog veka, uz pitanja aktuelne ekološke i geopolitičke krize.

I zato se obraćamo posebno pitanjima rodne diskriminacije i društvene distorzije u sistemima veštačke inteligencije,  jer prava opasnost nije u tome što će ljudi pomešati reprodukcije navedenih diskriminacija sa realnim situacijama, već u tome što će se zbog komunikacije sa četbotovima stvarni ljudi svesti na njih – prestaće da primećuju nijanse i ironiju i izgovarati ono što četbotovi mogu da razumeju. Tom problemu posvećujemo ovaj projekat.

***

Tekst je nastao u okviru projekta „Rodni (dis)balans revolucije 5.0: Tehnologija i feminizam“.

Projekat je podržan od strane Vlade Švajcarske, u okviru programa “Kultura za demokratiju”, koji sprovodi Hartefakt fond, Ministarstva kulture Republike Srbije, Muzeja savremene umetnosti u Beogradu, Ambasade Kraljevine Holandije u Beogradu i Ambasade Švedske u Beogradu.

[1] O tome više videti u knjizi Nede Božinović “Žensko pitanje u Srbiji – XIX i XX vek”, ’94 I Žene u crnom, 1996.

[2]  Gender Check: Femininity and Masculinity in the Art of Eastern Europe 2009–10 izložba čija je kustoskinja bila Bojana Pejić u mumok: Museum moderner Kunst Stiftung Ludwig,Wien. Za podrobniju analizu razlika u umetnosti između zapadnog feminizma i istočnoevropskih feministkinja vidietitekstove Edel-bert Köbb, Rainer Fuchs, Agnieszka Morawinska, Boris Marte, Christine Böhler i Bojane Pejić u Gen-der Check:Femininity and Masculinity in the Art of Eastern Europe (Cologne: Verlagder Buchhandlung Walther König, 2010).