Kako rod oblikuje kulturu računarstva

Sa pojavom studija koje su se tokom 1990-ih godina i početkom 2000-ih godina organizovale oko termina kiberfeminizam ili kibernetski feminizam, istovremeno su se javile i kritike da kiberfeminizam predstavlja jednostavno igru pojedinih privilegovanih žena, umetnica i teoretičarki,sa tehnologijom, a da se sajber prostorom prenosi dominacija zapadne i američke kulture, kulturološki stereotipi, osnažuje lingvistička kolonizacija.

No, uporedo sa očekivanjima koja su postojala od potencijala internet umrežavanja, aktivizma, dostupnijeg sistema finansijskog apliciranja, stvaranja virtuelnih zajednica žena, veće dostupnosti materijala i informacija, ipak postaje sve jasnije da se odnosi moći i hijerarhijske strukture koji postoje u savremenom svetu, prenose i na novi virtuelni prostor.

O takvim društvenim obrascima koji se prenose I na tehnologiju piše Judy Wajcman, profesorka na London School of Economics and Political Science, uticajna sociološkinja tehnologija i autorka značajnih knjiga poput “Feminism confronts technology” (1991) i “TechnoFeminism” (2004). U knjizi “Technofeminism” Wajcman navodi primere u kojima su stvarane i održavane rodne segregacije i u tehnološkom polju. Njena misao, proizašla iz temeljnog marksističkog obrazovanja,usmerena je sada na nedovoljno istraženi značaj koji rodni odnosi imaju za oblikovanje organizacije rada, koji su tokom prethodnih društvenih analiza bili zapostavljeni u odnosu na značaj klasnih odnosa. Zato Wajcman ističe tradicionalni monopol muškaraca nad tehnologijom kao ključan za održavanje definicije kvalifikovanog rada kao muškog rada. Za ovu društvenu naučnicu povezanost između tehnologije, muškosti i onoga što čini kvalifikovan rad je i dalje fundamentalan za način na koji danas se reprodukuje rodna podela rada. “… Rezultat je da mašine bukvalno dizajniraju ljudi sa muškarcima na umu – muškost tehnologije postaje ugrađena u samu tehnologiju”, zaključuje Wajcman.[1]

Tokom druge decenije 21. veka dolazi do prepoznavanja zajedničkih tema novog talasa feminističkih studija, označenih često kao četvrti talas femnizma, a koje se odnose  na intesekcionalnost, osnaživanje žena upotrebom novih komunikacijskih tehnologija,te internet aktivizam.

Ovoga puta bismo više pažnje posvetili intersekcionalnosti, kao sociološko analitičkom okviru koji omogućava bolje razumevanja načina građenja složenih identiteta, a koji uključuju i rod, klasu, rasu, seksualnu orijentaciju, političku orijentaciju, versku pripadnost itd. Kimberlé Crenshaw, zastupnica ljudskih prava i profesorka iz oblasti rodnih i rasnih prava na UCLA School of Law, uvodi ovu teoriju o značaju „prožimajućih“ ili isprepletenih društvenih identiteta, posebno manjina, a povodom njihovog prepoznavanja u opresivnim sistemima diskriminacije i strukturama ugnjetavanja. Njen rad potom utiče na formiranje intersekcijskog feminizam, kao podkategorije povezane s intersekcijskom teorijom. Intersekcijski feminizam koji istražuje preklapajuće sisteme opresije i diskriminacije s kojima se žene suočavaju zbog svoje etničke pripadnosti, seksualnosti i finansijske situacije.

Teme koje nastojimo razmatrati u okviru projekta „Rodni (dis)balans revolucije 5.0“, kao i konferencije „Kodiranje pogleda – Tehnologija, umetnost i društvo“, proističu upravo iz ovakvog pravca sagledavanja izvora rodne diskriminacije i društvenih nejednakosti.

Tako se u periodu druge dekade 21. veka sve više počinju pojavljivati istraživanja zasnovana na principu intersekcionalne analize, koje doprinose sve boljem razumevanju problema koje razvoj novih tehnologija i prenošenje društvenih nejednakosti nosi.

Neispričanu istoriju žena u razvoju računarstva i programiranja od Drugog svetskog rata do kraja 20. veka donosi Janet Abbate u knjizi “Recoding gender”[2]  (2012). Malo se zna o velikoj ulozi žene u ranim decenijama računarstva i u Sjedinjenim Državama i u Britaniji. Naime, programiranje se u posleratnim godinama smatralo ženskim poslom (za razliku od muževnijeg zadatka izgradnje samih računara). Demonstrirajući kako je rod oblikovao kulturu računarstva, Abbate nudi vrednu istorijsku perspektivu opisujući iskustva žena koje su radile sa najranijim elektronskim digitalnim računarima poput Colossusa, ratnog kompjutera za razbijanje šifri u Bletchlei Parku, kraj Londona, i američkog ENIAC-a, koji je razvijen za izračunavanje balistike. Autorka u ovoj knjizi ispituje i posleratne metode za regrutovanje programera i redefinisanje programiranja 1960-ih godina kao muževnijeg softverskog inženjeringa. Abbate opisuje društvene i poslovne inovacije dvoje ranih softverskih preduzetnika, Elsie Shutt i Stephanie Shirlei, i istražuje karijere žena u akademskim računarskim naukama.

U tom kontekstu bi svakako trebalo istaći I knjigu Marie Hicks “Programmed Inequality” [3](2017), u kojoj autorka istražuje kako je  Britanija izgubila svoju ranu dominaciju u računarstvu sistematski diskriminišući žene kao svoje najkvalifikovanije radnike. Naime, Britanija je pri kraju Drugog svetskog rada bila predvodnik u razvoju elektronskog računarstva, da bi do 1974. britanska kompjuterska industrija skoro nestala. Autorka istražuje razloge tog pada, dok uporedo prati priču o rodno uslovljenoj tehnokratiji. Hicks objašnjava zašto, čak i danas, posedovanje tehničkog znanja nije dovoljno da bi se osiguralo da se žene uzdignu do vrha u oblasti nauke i tehnologije.

Korišćenje, eksploatacija i manipulacija podacima, takođe postaje plodno polje razumevanja odnosa rodne nejednakosti i novih tehnologija. Caroline Criado Perez u knjizi “Invisible Women”[4] (2019) analizira temu rodne pristranosti i diskriminacije koji su ugrađeni i u sisteme obrade podataka. Peres analizira kako rodna politika odražava i produbljuje problem manjka podataka i pomoću snažnih dokaza ističe da je ljudska istorija prožeta nedostatkom rodnih podataka, što žene efikasno čini „nevidljivim“, kao i njihova dostignuća, iskustva, potrebe i svakodnevni život.U Nevidljivima Kerolajn Krijado Peres istražuje uzroke rodne nejednakosti, ispitujući život žena kod kuće, na radnom mestu, u javnom prostoru, lekarskoj ordinaciji i drugim okruženjima. Zasnovana na stotinama studija sprovedenim širom sveta, napisana sa žarom, duhom i vrcavom inteligencijom, ovo je revolucionarna, nezaboravna knjiga koja će vam promeniti pogled na svet.

I Catherine D’Ignazio i Lauren Klein u knjizi “Data Feminism”[5] (2020) ukazuju na potrebu novog načina razmišljanja o podacima i etici podataka, sa aspekta intersekcionalnog feminizma. Podaci danas jasno ukazuju na nepravde, diskriminaciju, manipulaciju i nadzor. No postavlja se pitanje i o samim podacima. Podaci za koga? Od koga? I sa čijim interesima na umu? Ilustrujući feministički pristup pitanju obrade podataka, D’Ignacio i Klajn pokazuju kako izazovi binarnosti muško/žensko mogu pomoći u osporavanju i drugih hijerarhijskih postavljenih i empirijski pogrešnih sistema klasifikacije. Autorke šalju poruku da je pitanje obrade podataka mnogo veće pitanje od samog roda. Reč je o moći, o tome ko je ima, a ko nema, i o tome kako se te razlike moći mogu osporiti i promeniti.

I knjiga ”Pravda dizajna” Saše Kostance-Čok (Sasha Constanza Chock)[6] direktno situira pitanje društvene pravde u svet dizajna, kreiranje dizajna i dizajn proizvoda, i razmišljanja o dizajnu kao vežbu i praksu.

Obe knjige, i “Feminizam podataka” i “Pravda dizajna” analiziraju kako kapitalističke i korporativne strukture koriste dizajn i podatke i kako se pokreti za društvenu pravdu i aktivisti bave ovom temom. Smeštajući dizajn i podatke u korporativni svet i svet aktivizma, ove knjige pružaju celovitiji pogled na to kako se sa jedne strane manipuliše podacima i dizajnom, a kako se, sa druge strane društvena pravda u ovoj oblasti traži. Jer obe strane se moraju istražiti, kao i oni prostori između. Mašinsko učenje se ispituje ne samo kroz kritičnu umetničku praksu, već i kroz praksu koja je ugrađena u dizajn proizvoda i korporativni svet. Ove prakse razotkrivaju kako tehnologija zloupotrebljava mašinsko učenje u celini, ali i unutar specifičnih problema.

Kao što vidimo, istraživanja u polju odnosa novih tehnologija i rodnih odnosa akterke i akteri savremene umetničke scene prepoznaju.Jer, globalno nova društvena situacija i sasvim novi izazovi vremena zahtevaju i fundamentalno drugačiju vrstu odgovora, odnosno umetničkih strategija. Potrebno je i novo sagledavanje pozicije umetnica/ka u društvu, nove definicije umetnosti, interdisciplinarni, multimedijski pristup i hibridni koncepti. Umetnički radovi se sve više realizuju korišćenjem novih tehnologija, a umetnice i umetnici koji rade u poljima digitalne umetnosti, net i veb arta, umetnosti virtuelne realnosti, veštačke inteligencije, hibridnih instalacija i sl. sve više i ukazuju na nove izazove povodom pogleda na ženu i povodom pogleda žene, identiteta, diskriminacije, ugrađenih predrasuda, te rodnih odnosa moći i u novim virtuelnim svetovima.

U okviru konferencije “Kodiranje pogleda – Tehnologija, umetnost i društvo: Feminističke perspektive” u Muzeju savremene umetnosti Beograd, kao sastavnom delu projekta “Rodni (dis)balans revolucije 5.0” predstavićemo deo tih istraživanja, društvenih analiza i umetničkih projekata. U ovom zaista složenom vremenskom trenutku, iskustva umetnosti imaju veliki značaj. Jer sva umetnička dela, čak i ona afirmativna, a priori su polemička. Umetničko delo po svojoj biti ne može biti konzervativno. Takav može biti samo okoštali odnos spram njega.

Stoga, sama inicijativa i program pozivaju na promišljanje onog sa čime se suočavamo u kontekstu razvoja novih tehnologija. Čemu možda nismo doprineli, ali za šta smo beskrajno odgovorni.

***

Tekst je nastao u okviru projekta „Rodni (dis)balans revolucije 5.0: Tehnologija i feminizam“.

Projekat je podržan od strane Vlade Švajcarske, u okviru programa “Kultura za demokratiju”, koji sprovodi Hartefakt fond, Ministarstva kulture Republike Srbije, Muzeja savremene umetnosti u Beogradu, Ambasade Kraljevine Holandije u Beogradu i Ambasade Švedske u Beogradu.

[1] Wajcman, J. Technofeminism, Polity Press, Velika Britanija, 2004, str.27

[2] Janet Abbate, Recoding Gender, Women’s Changing Participation in Computing, MIT Press, 2012.

[3]Marie Hicks, Programmed Inequality, How Britain Discarded Women Technologists and Lost Its Edge In Computing, MIT Press, 2017.

[4] Ova knjiga je objavljena i u Srbiji, Kerolajn Krijado Peres, “Nevidljive: Kako podaci kroje svet po meri muškaraca”, Laguna,

[5] Catherine D’Ignazio, Lauren Klein, Data Feminism, MIT Press, 2020.

[6] Sasha Constanza-Chock, Design Justice, Community-Led Practices to Build the Worlds We Need, MIT Press, 2020.