Vladan Joler, “Novi ekstraktivizam”, izložbena postavka, Muzej savremene umetnosti Vojvodine, Novi Sad, 2021.

O KARTOGRAFSKO-ESEJISTIČKIM RADOVIMA VLADANA JOLERA

Ideja kognitivnog mapiranja nalazi se u osnovi argumenta istorijske promene i korelacije između kulture i političke ekonomije: svaka epoha razvija kulturne forme i modalitete izraza koji omogućavaju, koliko god delimično i ideološki to bilo, da predstave svet.

A Vladan Joler upravo to radi. Mapira polje borbe.

Živimo u vremenu u kome su sve sofisticiranije tehnologije omogućile kartografima da zabeleže svaki kutak sveta, astronomima da mapiraju univerzum, molekularnim biolozima da mapiraju genome, atomskim fizičarima da mapiraju blokove univerzuma sa sve većom prezicnošću.

No, iako su do sada razvijeni mnogi procesi istraživanja i uvida sa ciljem razumevanja sveta i sa ambicijom spoznaje veličine sveta, i dalje ostaje otvoreno pitanje kako mapirati ono što uzmiče, a što Frederik Džejmson naziva “ultimativnom referencom, osnovom bića u našem vremenu” – kapital, koji predstavlja našu “istinitu ontologiju”[2]. To može biti jedan od prigodnih uvodnih puteva kojim možemo pristupiti temi mapiranja odnosa prirodnih i ljudskih resursa, proizvodnih procesa, tehnologije i kapitala. I zato se na ovom mestu podsećamo sekvence filma, velikog dela italijanskog neorealizma, koja prikazuje sasvim jasnu formu osvešćenja – “Europa ‘51” Roberta Roselinija (Rosselini) u kome junakinja filma Iren Žerar (koju tumači Ingrid Bergman), provodeći dan u fabrici uzvikuje “Mislim da sam videla osuđenike! / Videla sam ih! To su samo robovi u lancima”.

Kartografsko-esejistički radovi Vladana Jolera takođe predstavljaju formu osvešćenja, skidaju zastore sa važnog dela tajne, i omogućavaju nam da vidimo.

*****

THEATRUM ORBIS TERRARIUM

“Predviđanje danas iziskuje više geografske nego istorijske projekcije;

prostor, a ne vreme, krije posledice od nas.”

Džon Berdžer (John Berger)

Atlasi i mape, kao pozornice sveta, oduvek su pružali osećaj osnaživanja kroz razumevanje nečega čemu se teško može pristupiti. Pružali su mogućnost razumevanja sveta putem spacijalne percepcije, putem orijentacije, ali i konstrukcije sveta.

Ovo pitanje posebno dobija na važnosti u današnjem sistemu neperceptivnog prostornog totaliteta poznog kapitalizma, koji se opire prikazu situacione pozicioniranosti pojedinca u odnosu prema nepredstavljivosti društvene strukture kao celine. Čini se da naše ideološke poteškoće potiču upravo iz nedostatka resursa koji bi nam pružili mogućnost uprizoravanja akutne faze savremene društvene situacije.

Jer, dok je predstavljanje društvene totalnosti bilo moguće u klasičnom periodu tržišnog kapitalizma, kada se život pojedinca mogao povezati sa političko-ekonomskim prostorom grada i nacije, u vidu velikih realističkih i naturalističkih narativa, predstavljanje kao odnos između pojedinca i kolektiva, lokalnog i svetskog, poremećen je sa kapitalističkim kolonijalnim projekcijama i periodom imperijalizma. U doba imperijalizma, represija se ugrađuje u prostor politički i ekonomski nesvesnog, jer se iskustvo kolonijalnog sistema, kompleksnog i odvojenog od mogućnosti bilo kakvog iskustva i percepcije, nije moglo “sintetizovati”. Mapiranje novog imperijalnog sistema postalo je nemoguće. Takvo prostorno odvajanje za posledicu je imalo nemogućnost spoznaje načina na koji sistem funkcioniše kao celina.

Vreme u kome živimo i kasna faza kapitalizma predstavljaju još veći izazov. Nailazimo na potpunu blokadu mogućnosti prezentacije i orijentacije.  Zato nas ova (ne)materijalna hermeneutika i vodi putem formalne borbe za novu konfiguraciju totalnosti, ali i preispitivanja postojećih umetničkih strategija, da bismo mogli sagledati ovu čudnu mešavinu apstraktnog i konkretnog, vidljivog i nevidljivog, predstavljivog i nepredstavljivog.

Govoreći o mapama i orijentaciji, danas smo, istina, zavedeni veličinom i preciznošću Google mapa i GPS navigacije. Ali ovakvi pogledi, da parafraziramo Hito Štajerl (Hito Steyerl), omogućavaju vertikalni zoom koji nam otima ili krivi stanje “slobodnog pada”, u kome niti naša estetska sredstva niti naše političke strategije ne mogu da ostvare “jedinstveni ujedinjeni horizont”: “Videti odozgo predstavlja savršenu metonimiju za opštiju vertikalizaciju klasnih odnosa u kontekstu inteziviranja klasnog rata odozgo – viđeno kroz sočiva i na ekranima vojnih, zabavnih i informativnih industrija. To je proxy, posrednička perspektiva koja projektuje zablude stabilnosti, bezbednosti u prošireno 3D suverenstvo. Ali ako novi pogledi odozgo stvaraju društva kao urbane ambise slobodnog pada i područja pod okupacijom, vazdušno nadgledana i biolopitički policijski čuvana, one mogu – kao što je i linearna perspektiva – nositi seme sopstvene smrti unutar njih.”[3]

I to je izazov koji je izabrao Vladan Joler. Misliti putem mapa i razumeti svet putem spacijalne percepcije, kao načinom razumevanja političke, ekonomske, tehnološke, ekološke i kulturne povezanosti sveta, kao osnova na kojima počiva savremena eksploatacija ljudi i prirode.

U polju između vizuelnog i konceptualnog modusa razumevanja, Joler koristi mape kao performativne iskaze, koji povezujući različite slojeve podataka ne reprodukuju puko društvenu realnost, već generišu i promenu, jer “nose seme sopstvene smrti unutar njih”.

Mape postaju priča koju autor iznosi, zasnovana na prezentaciji odnosa koji postoje između elemenata sistema tehnološke eksploatacije i principa savremene ekstrakcije.

****

ShareLab, Facebook Algorithmic Factory (detalj), www.labs.rs, 2018.

“Sve se svodi na estetiku i političku ekonomiju”

Stefan Malarme

Vladan Joler (1977) je vizuelni umetnik, istraživač, profesor na Odseku za Nove medije Akademije umetnosti u Novom Sadu. Njegova praksa pripada interdisciplinarnom, dinamičnom, novom polju, koje spaja vizuelno i narativno sa istraživačkom metodologijom. Situirano izvan tradicionalnih istraživačkih struktura, njegovo polje delovanja nalazi se na raskršću vizuelne umetnosti, nauke, tehnologija i ljudskih prava. To je praksa zasnovana na istraživanju i izrazu koji remeti strandardne istraživačke procese i statuse, istovremeno inicirajući i proizvodeći alternativne mogućnosti razumevanja. Ovi otvoreni procesi istrage ujedno su i transformativni, kontinuirani događaji, koji kombinuju elemente istraživačkog postupka, obrade i vizualizacije podataka i njihove teorijske utemeljenosti. Zato projekti koje Joler realizuje, uz grafičku panoramsku širinu, uvek poseduju i elaboriranu teorijsko-esejističku formu.

Nakon završnih studija u oblasti grafičkog dizajna i vizuelnih komunikacija, odnosno MA specijalizacije u oblasti dizajna i struktura digitalnog prostora, Vladan Joler je skoro deset godina (2001 – 2010) bio kreativni direktor EXIT festivala u Novom Sadu, u vremenu kada je ovaj festival imao istaknutu političku dimenziju, kao simbol energije demokratskih promena, aktivizma i studentskih pokreta. Istovremeno je radio i na razvoju akademske karijere, kao docent, a potom i vanredni, odnosno redovni profesor na Odseku Novi mediji Akademije umetnosti u Novom Sadu, te kao gostujući profesor i predavač na mnogim svetskim fakultetima.

U karijeri Vladana Jolera 2012. predstavlja jednu od prelomnih godina, kada osniva Share fondaciju, sa ciljem borbe za održivost otvorenog i decentralizovanog Interneta, i za implementaciju ljudskih prava u digitalnom okruženju, kao i SHARE Lab, istraživačku laboratoriju za proučavanje podataka iz različitih društvenih i tehničkih oblasti, nevidljivih infrastruktura, algoritamske transparentnosti, eksploatacije rada i mnogih drugih fenomena nastalih razvojem i upotrebom savremenih tehnologija.

Ovaj specifičan istraživačko-detektivsko-umetnički oblik delovanja obuhvata širok opseg različitih metodologija u kojima se prepliću sajber forenzičke metode, analiza i vizualizacija velikih količina podataka, kartografija, medijska teorija i filozofija, te obuhvata analize procesa eksploatacije privatnih podataka, skrivenih formi rada, ekonomije nadgledanja i algoritama skrivenih iza zidova kompanija kao što su Facebook, Google i Amazon.

Share fondacija je organizovala i neke od najvećih kongresa i edukativnih događaja na Balkanu i na Bliskom istoku u to vreme (Beograd, Bejrut i Rijeka), okupljajući hiljade Internet aktivista i organizujući događaje u Tunisu, Ukrajini i na Kosovu.  Naredne godine osnivaju i SHARE Defense team, jedinicu posvećenu pitanjima koji se nalaze na raskršću tehnologije i prava, te se pozicioniraju kao relevantna organizacija posvećena ovim pitanjima u širim evropskim i svetskim okvirima.

Zato ovde govorimo o umetničkoj praksi kao formi analitičke aktivnosti koja je konceptualizovana kao istraživanje i u koju su uključene grupe istraživača koji zajedno rade u okviru zajedničke istrage na artikulaciji pitanja i načinu njihove prezentacije. 

Projekti-istraživanja Vladana Jolera koje realizuje u saradnji sa saradnicima iz Share fondacije, prepoznati su od strane mnogih segmenata društva, iz polja aktivizma, grafičkog dizajna, oblasti političke ekonomije i oblasti prava, kako autor navodi različitih “društvenih ekosistema” uključujući, svakako, i savremenu umetnost.

No, kako u kontekstu savremene umetnosti razumeti ovaj fenomen? Činjenicu da se njegovi radovi nalaze u kolekcijama najpoznatijih svetskih muzeja poput Muzeja moderne umetnosti (MoMA), Njujork, u čijoj kolekciji se od 2020. nalazi i rad “Anatomija AI sistema” Kejt Kroford (Cate Crawford) i Vladana Jolera, potom V&A muzeja, London, Muzeja dizajna, da njegovi radovi čine deo stalne postavke Ars Electronica Centra, Linc, a da je njegov rad izlagan na više od stotinu internacionalnih izložbi, gde svakako treba istaći ZKM, XXII Triennale di Milanu‎, HKW, Vienna Biennale, V&A, Transmediale, Ars Electronica, Biennale WRO, Design Society Shenzhen, Hyundai Motorstudio Beijing, MONA, Glassroom, La Gaite Lyrique …

Danas kartografija predstavlja jednu od privilegovanih formi, čije je principe prezentacije preuzela savremena umetnosti, crpeći izvore iz formi i akcija koje pripadaju delu konceptualne, teorijske, strukturalne, interpretativne i kritičke tradicije vizuelnih umetnosti. Zato se kritička prezentacija društva danas sve više posreduje, i doslovno i metaforički, putem mapa. Kartografija i mape kao iskazi koji istovremeno i reflektuju ali i modeluju šire kulturne i vizuelne kategorije.

Zato, povodom specifičnosti mapa koje predstavljaju obrade podataka u kontekstu kritičke prezentacije društva, svakako treba pomenuti nasleđe Marka Lombardija (1951-2000), čiji su radovi zasnovani na crtežima, vizuelnim narativima koji prikazuju protok novca u postimperijalističkoj, transnacionalnoj ekonomiji – od korporacija do političkih organizacija, od pojedinaca do različitih grupa. Koristeći grafitnu i crvenu olovku, Lombardi je stvorio novu vrstu istorijskog slikarstva zasnovanog na kompleksnim matricama protoka novca i finansijskih veza, koristeći javno dostupne informacije iz medija, novina, televizije. Sa druge strane, u okviru recentne umetničke prakse, Trevor Paglen takođe mapira sisteme savremenog nadziranja ili rute neobeleženih aviona koji prevoze zatvorenike, dok Hit Banting (Heath Bunting) istražuje načine korišćenja naših podataka, odnosa privatnosti i poverljivosti informacija i velikih mrežnih sistema. U ovom polju postaju sve vidljiviji i rezultati rada Interdisciplinarnih istraživača, naučnika, teoretičara, poput fizičara i teoretičara mreža Alberta- Laslo Barabašija (Albert – László Barabási) koji identifikuje pozicije moći prepoznajući mreže i klastere u sistemu savremene umetnosti ili Maksimilijana Šiha (Maximilian Schich), multidisciplinarnog naučnika i istoričara umetnosti koji istražuje prirodu mreža u ekosistemu savremene umetnosti.

Kartografski zaokret u umetnosti sada već jasno reflektuje mutacije koje su doneli pozni kapitalizam i kontra pokreti.  Najveći deo umetnika koji koristi mape u svom registru demonstrira sposobnost da se obraća pitanjima kartografije na formalno refleksivni način, strateški koristeći vizuelni repertoar grafičke reprezentacije, kao što je slučaj i u radu Vladana Jolera.

****

Vladan Joler, “Novi ekstraktivizam”, izložbena postavka, Muzej savremene umetnosti Vojvodine,
Novi Sad, 2021.

Vladan Joler i Kejt Kroford (Kate Crawford), “Anatomija jednog sistema veštačke inteligencije”,
(detalj) 2018. www.anatomyof.ai

KOGNITIVNO MAPIRANJE

Vladan Joler je sa svojim saradnicima, već u prvim radovima posvećenim nevidljivim infrastrukturama Interneta, postavio osnovni protokol koji koristi u svom radu, a koji se zasniva na tri sukcesivna postupka: 1. Prikupljanje podataka, 2. Obrada podataka i njihova vizualizacija – grafička prezentacija i 3. Teorijsko utemeljenje obrade podataka u oblasti politike ekonomije, teorije medija, ljudskih prava itd. Na projektima radi tim specijalizovanih stručnjaka u svakoj oblasti, koje rad Vladana Jolera (istaraživačko-detektivski, po definiciji samog autora) objedinjuje, obeležavajući ga karakterističnom grafičkom formom i teorijskom eksplikacijom.

U okviru prve grupe projekata “Nevidljivih infrastruktura”, istraživački tim Share Lab je krenuo od prirode razumevanja različitih struktura mreža Internet provajdera, koji su pružali mogućnost analize mrežnih struktura, posebno u oblasti zloupotrebe i kontrole podataka, cenzure ili korišćenja filtera. U sukcesivnom lancu analitičkih tema i podataka koji su obrađeni u okviru “Nevidljivih infrakstruktura” – online praćenje, cookies, dozvole koje potpisujemo za aplikacije, protok informacija i dr. – Share lab tim je koristio različite programe i platforme za vizualizaciju podataka, poput Gephi, Nmap i dr, postavljajući koncept mapa kao interakitvni i reflektivni postupak, konstruisan od strane kreativne i kritičke prakse. Ovako organizovan istraživački postupak zato nije postavljen u formi linearne procedure, već je organizovan u formi otvorenog procesa, koji kompresuje i organizuje velike složene delove sveta i pruža osećaj savladavanja i poznavanja terena.

Ono o čemu, zapravo, govorimo kada je reč o radu Vladana Jolera, jeste logika i estetika kognitivnog mapiranja, odnosno imperativ elaboracije kulturne i predstavne prakse adekvatne za ambiciozni zadatak opisivanja društvenog prostora i klasnih relacija u doba kasnog kapitalizma ili postmodernosti. Joler odgovara na poziv Frederika Džejmsona da unutar markističke dijalektike kao kompasa kulturalne kritike odgovori na ovaj zahtev.

Sam termin i koncept “kognitivno mapiranje” potiče od Kevina Linča (Lynch) koji je izložio u amblematskoj knjizi “Slika grada” iz 1960. godine[4], na osnovu koje su kasnije izvedene mnoge teorije, među kojima je, svakako, najvažnija teorija o kognitivnoj percepciji urbanog okruženja. Kognitivno mapiranje pripada domenu reprezentacije prostora i kognitivne psihologije, koje posebnu važnost dobija u kontekstu ometanja političke akcije zbog nesposobnosti da kognitivno mapiramo konture svetskog sistema. Tako dolazi do novog značenja i ektrapolacija Linčove prostorne analize u oblasti društvenih struktura, odnosno totaliteta klasnih odnosa na globalnom nivou.

Naravno, za mapiranje sistema bez komandnog i kontrolnog centra ne može postojati jedna autoritativna mapa. Kapitalizam kao sistem pun kontradiktornosti, zahteva kartografe koji odbijaju da izravnaju i sravne isti. Enormna rekonfiguracija kapitalističkog sistema vodila je ka njegovoj složenosti, fragmentaciji klasa i pitanju naše sposobnosti razumevanja subjektivnih relacija prema totalitetu ovih globalnih procesa. Da se mapira nešto što je svugde i nigde, materijalno i nematerijalno.

Upravo je to bio i zadatak Kejt Kroford i Vladana Jolera u projektu “Anatomija AI sistema”[5] kao prikaza složene mape eksploatacije ljudskog rada, podataka i prirodnih resursa u savremenom sistemu, kroz prizmu jednog “Amazon Eho” uređaja, koji pokreće “Aleksa”, govorni asistent. Ono što možemo da pratimo na ovoj mapi, kao i u okviru teorijske elaboracije projekta razložene kroz 21 poglavlje, jesu odnosi koji se razvijaju u procesu “rađanja”, funkcionisanja i smrti “Amazon Eho” jedinice. Ovi odnosi imaju mnogo dublje posledice po društvo, ekonomiju, politiku i životnu sredinu nego što se na prvi pogled čini, upravo zbog složenosti razvoja jednog sistema veštačke inteligencije (AI) koji zahteva ogromne količine resursa kao što su kapital, rad i priroda. Od ručnog iskopavanja retkih metala u Africi, preko dehumanizujućih uslova rada u kineskim fabrikama do gotovo potpuno automatizovanih Amazonovih skladišnih centara, stvara se nova akumulacija moći i bogatstva koja se koncentriše u veoma tankom socijalnom sloju, kome pripadaju ljudi poput direktora kompanije Amazon Džefa Bezosa, jednog od najbogatijih ljudi današnjice.

Ovakva forma modelovanja, dijagrama i predstavljanja prekida sa modelom reprezentacije kao ogledala, fotografije ili korelacije između indeksa i referenta. Predstavljajući delimično apstraktne procese i relacije, ovakvi prikazi poseduju kapacitet predstavljanja i nevidljivih mehanizama, zbog čega se nalaze u osnovi i kartografsko-esejističkih projekata Vladana Jolera.

Izmičući konačnim kategorijama, radovi poput “Anatomije AI sistema” poseduju potencijal multimedijalne prezentacije, te je važno istaći da oni mogu funkcionisati i kao fizički objekti u izlagačkom prostoru, na ekranu kompjutera, na Internetu, ali i u programima koji omogućavaju zumiranje pojedinih podataka, kao i pogled na celinu. Jer za ovakve prikaze neophodno je omogućiti optimalni nivo mikro-makro čitanja. Omogućiti sagledavanje vrednosti svakog podatka izbliza, ali i praćenje obrazaca iz šire perspektive. Poštujući grafičke principe “odnosa podataka i mastila”, mape Vladana Jolera omogućavaju sagledavanje složenih podataka i prepoznavanje jasnih matrica putem svedenog dizajna. Jer, metafora za kvalitetnu prezentaciju informacija jeste mapa.

U 2019. godini, “Anatomija AI sistema” osvojila je “Beazley Design of the Year” nagradu londonskog Muzeja dizajna za originalni i inovativni dizajn godine, ali i počasnu pohvalu žirija Ars Electronica – STARTS nagrade, koju Evropska komisija dodeljuje za dostignuća na raskršću tehnologije, industrije, društva i umetnosti. Najzad, akvizicija ovog rada za kolekciju Muzeja modern umetnosti u Njujorku (MoMA) 2020. godine, predstavlja finalno i najveće priznanje koje rad iz oblasti savremene umetnosti može da postigne.

Zato pogledajmo malo bliže ovu mapu. Distinkcije pojedinih podataka Ili registara u Jolerovom radu vizuelno su suptilne, ali jasne i efektivne. Vrednost i lepota njegovih dokaza leži u teoriji i praksi analitičkog dizajna. Jolerova praksa problematizuje odnos vidljivog i nevidljivog, nematerijalnog i sistematskog, kao delova savremenog ekonomskog sistema, odnosno poznog kapitalizma, koji se odupire stvaranju zapleta i slike.

Na sličan način možemo pristupiti i ubedljivom aktivističkom potencijalu ovih radova. Jer osnovna prepreka bilo kakvom organizovanom odgovoru na pitanja društvene represije ili sistema eksploatacije jeste upravo nedostatak orijentacije koja bi mogla da poveže apstraktnost kapitala sa čulno opažajnim podacima svakodnevne percepcije.

Vladan Joler, “Novi ekstraktivizam” (detalj), 2020, extractivism.online

Vladan Joler, “Novi ekstraktivizam” (detalj), 2020, extractivism.online

Vladan Joler i Mateo Paskvineli (Matteo Pasquinelli), Nooscope (detalj),
2020, www.nooscope.ai

NEVIDLJIVI PEJZAŽ

Mape Vladana Jolera zato pripadaju onom korpusu radova koji omogućavaju pojedincima i kolektivima da uvide svoje mesto u sistemu eksploatacije i učine ga razumljivim. Otkrivaju nevidljivi pejzaž koji se nalazi iza tamnih ekrana, čije samo etimološko poreklo ukazuje na to da im je namena da nešto skrivaju (screen). Jer mapiranje kapitalizma predstavlja preduslov identifikovanja bilo kakvih “poluga”, nervnih centara ili poveznica političke anatomije savremene dominacije.

Među ostalim protokolima, Jolerova praksa mapiranja uključuje virtuelnu spoljašnju poziciju sa koje je moguće obuhvatiti i navigirati situacijom u koju je posmatrač uključen, odnosno ugrađen.  Takav pokušaj ekonomskog, kognitivnog mapiranja zato predstavlja formu transcedencije, mukotrpno iznuđene iz samog postojanja i konstruisane izvlačenjem iz te ugrađene pozicije.

U projektu “Novi ekstraktivizam”[6], iz 2020. godine, koji čini asemblaž koncepata i alegorija, posmatrač navigira (sopstvenom) situacijom, kao imaginarni heroj priče, putem mapa, vodiča i fusnota. Ovu vertikalnu superstrukturu čine 3 centralna registra: Pećine i Sile (naša situaciona analiza), Fabrika (detaljno obrađeni principi eksploatacije) i Polja ekstrakcije. Sva tri registra dodatno su raščlanjena u okviru 33 kategorije, kojima heroj priče prolazi vertikalnom putanjom, spuštajući se od vrha, sve do podnožja, prolazeći “stanice” poput Platonove pećine ili Platopticona (kombinacija Platonove pećine i Bentamovog Panoptikona), sve do detaljno analiziranih jedinica organizacije rada u Fabrici, među kojima i instrumenata percepcije i merenja ili sadržaja ekstrakcija, do, na samom dnu, najvećeg Polja ekstrakcija, koje detektuje i analizira principe eksploatacije podataka, prirode i rada – od tela i uma, preko digitalnog identiteta, neljudskog rada, motora ekstrakcije do jezera u dnu, koje se stvaraju od krvi, znoja i toksičnog otpada. Čovek uvučen u crnu rupu digitalne eksploatacije iskorišćen je kao radnik, izvor prihoda (sredstvo) i proizvod sam po sebi. Svaki od ova 33 registra potkrepljen je sažetim esejima i teorijskim utemeljenjima. Jolerove reference kreću se od Karla Marksa i Kristijana Fuksa (K. Marx, C. Fusch), Bentama i Fukoa (Bentham, Foucault), Deleza i Gatarija (Deleuze, Gattari), Bodrijara (Baudrilard), preko Džordža Orvela (G. Orwell), H.G. Velsa (Wells), Teri Gilijama (Terry Gilliam), do Critical Art Ensemble ili saradnika poput Mateo Paskvinelija (Matteo Pasquinellia).

Ovi radovi nisu čisto didaktički ili pedagoški, ali neophodno je da i to budu, preispitujući šta rad u doba Interneta, veštačke inteligencije, društvenih mreža podrazumeva. Ono o čemu govorimo je predstavljivost naše sadašnjosti i efekat njegovog modelovanja na političko delovanje. Razumevanje struktura i mehanizama moći.

Razmišljajući o efikasnosti grafičkog načina prezentacije toka informacija na ovim mapama I same izabrane forme mapa i dijagrama, umesno je podsetiti na ovom mestu i na 18-ovekovnu invenciju i stabilizaciju dijagrama kao slike ekonomije, sa značajnim posledicama po samu ideju reprezentacije. Ekonomska reprezentacija koja je tekla uporedo sa teorijskim razvojem političke ekonomije, omogućavala je sagledavanje kapitala kao kod npr. Fransoa Keneja (François Quesnay)[7] sa njegovim tableau économique: “zigzag linija, ukoliko se pravilno razume, seče čitav niz detalja i donosi pred oči izvesne isprepletene ideje koje sam intelekt ne bi mogao lako da razume i razmrsi narativnim metodom.”

Ovakav Jolerov tableau omogućava vrstu sveobuhvatnog snimka, snepšota temporalnog i materijalnog pokreta, za koji sekvencijalni dijagram produkcije ne bi bio dovoljan. 

Važno je zato misliti o metaforičkim rezervoarima iz kojih se crpi kvaliltet ovakvih prikaza. O odnosu mehaničkih i organskih modela ekonomije, sa njihovim pretpostavkama o intergritetu, kompoziciji, operacijama i degradaciji potonjeg. O povezivanju ovih ekonomskih reprezentacija sa njihovim političkim ekvavilentima, razmišljajući o prelazu od vidljivosti tabli Keneja, do obeležavanja efekata podele rada tokom vremena u “Komercijalnom i političkom atlasu” Vilijama Plejfera iz 1786. godine (William Playfair’s Commercial and Politics Atlas), prvom značajnijem radu koje koristi statističku grafiku.

Istovremeno, ekonomisti su nastavili da rade na mehaničkim analogijama da bi predstavili funkcionisanje ekonomskih procesa. Doktorska disertacija Irvinga Fišera (Fishers) iz 1892. razvila je mehanički model ekonomskog tržišta koji se sastoji od mreže cisterni, cevi, poluga, kroz koje je tok vode predstavljao principe produktivnosti. Smatrao je da ovaj model pruža ne samo sliku tržišta, već da predstavlja i instrument istraživanja, te da efekti složenih varijacija tržišta mogu biti izučavani menjanjem pozicija različitih poluga i stožera.

*****

Vladan Joler, “Novi ekstraktivizam”, izložbena postavka, Muzej savremene umetnosti Vojvodine,
Novi Sad, 2021.

“Samo dileri drogom i softverske kompanije nazivaju svoje kupce ‘korisnicima’”

Edvard Tafti (Edward Tufte)

Čini se da današnje vreme obeležava ravnodušnost i ideološka konfuzija. Maglovito osećanje neugodnosti i nejasno opisivanje oponenata. Radovi poput mapa Vladana Jolera omogućavaju njihovu lakšu identifikaciju. Jer Joler najpre prevodi ravnodušnost u pitanje, a potom i neugodnost u problem. Bilo kakav adekvatan odgovor na problem sadrži pogled na stratešku stranu intervencije, poluge kojima se struktura održava ili menja. Rad Vladana Jolera se zato kreće u polju između generalne, totalne vizije sistema i strateškog imperativa da se identifikuju i objasne poluge moći.

U jednom od poslednjih radova, koje je realizovao u saradnji sa Mateom Paskvinelijem, profesorom Filozofije medija sa Karlsrue Univerziteta, pod nazivom “Nooscope: AI as Instrument of Knowledge Extractivism”[8] (Veštačka inteligencija kao instrument ekstraktivizma znanja) iz 2020. godine, Vladan Joler nastavlja sa procesom demistifikacije veštačke inteligencije. Sam termin Nooscope označava mašinsko učenje, odnosno instrument navigiranja prostorom znanja (termin nastao od grčkog “skopein” – istraživati, gledati i “noos” – znanje).

I ovaj projekat je predstavljen u kartografskoj formi granica veštačke inteligencije, takođe u okviru tri centralne celine: Skup podataka za obuku (Training Data Set), Algoritmi za učenje (Learning Algorithm) i Model primene (Model Application), ali čija vertikala, u ovom slučaju, kreće od dna i završava se na vrhu, sa modelima primene prethodno navedenih principa mašinskog učenja. Autori potpisuju ovu mapu kao manifest AI disidenata, čiji je glavni cilj demistifikacija veštačke inteligencije. Najpre samog termina “inteligencija”, a potom i veštačke inteligencije kao političke forme, autonomne od ljudi i društva, koje, zapravo, vide kao proces otuđenja od sve veće geopolitičke autonomije hi-tech kompanija i nevidljivosti autonomije radnika širom sveta. Cilj projekta je, stoga, sekularizacija veštačke inteligencije, prevođenje njenog ideološkog statusa kao “inteligentnih mašina” u status instrumenata znanja, koji mogu pomoći u percepciji obrazaca i korelacija nesagledivih baza podataka. Cilj je stvoriti skicu kritičke gramatike mašinskog učenja, konciznu i pristupačnu, koja ukazuje da veštačka inteligencija ne predstavlja monolitnu paradigmu racionalnosti, već konstrukciju sačinjenu od odgovarajućih tehnika i trikova. Tako da dijagrami istovremeno ilustruju dve strane mašinskog učenja: uspešnu i neuspešnu, koja uključuje široki spektar grešaka, ograničenja, ranjivosti, aproksimacija, što utiče i na distorziju slike sveta.

Usled preokupacije estetikom političkog i politizacijom umetnosti, te izazova odvajanja politike i ekonomije, u istoriji umetnosti se manje pažnje posvećivalo oblasti estetike ekonomije. A estetika ekonomije posebno dobija na značaju u vremenu krize, kada se naš kognitivni i finansijski deficit suočava sa potrebom razotkrivanja sistema. Sistema čija je razumljivost bila oduvek parcijalna, dok je sada sasvim suspendovana. No, ta razumljivost može biti registrovana na estetskom nivou, u veoma širokom opsegu, koji može da uključi i veštački konstruisane predstave i individualne i kolektivne organe percepcije. Esej “Predočavanje kapitala” (Envisioning Capital) Suzan Bak-Mors (Susan Buck-Morss)[9] nudi orijentaciju u ovom pogledu.  Bak-Mors problematizuje “pravljenje” ili “fiksiranje” ekonomije kao fundamentalno reprezentativni problem, koji zahteva efikasnost apstrakcije – “slike” ekonomskih odnosa i transakcija kao jedinstvo, totalitet. Taj ugao posmatranja upućuje na deo namera koje Joler realizuje u svojim mapama.

*****

Ideja kognitivnog mapiranja nalazi se u osnovi argumenta istorijske promene i korelacije između kulture i političke ekonomije: svaka epoha razvija kulturne forme i modalitete izraza koji omogućavaju, koliko god delimično i ideološki to bilo, da predstave svet. A Vladan Joler upravo to radi. Mapira polje borbe.

[1] Rečenica iz filma Roberto Roselinija (Rosselini) “Europa ‘51”, koju izgovara junakinja filma u fabrici i referenca iz eseja Žila Deleza (Gilles Deleuze) “Postskriptum o društvima kontrole”, 1990.

[2] Jameson, F. “The Geopolitical Aesthetic: Cinema and Space in the World System”, London/Bloomington: BFI/Indiana University Press, 1995, str. 82

[3] Steyerl, H. “In Free Fall: A Thought Experiment on Vertical Perspective”, u The Wretched of the Screen, Sternberg Press, Berlin, 2012, str. 26.

[4] Linč je bio usmeren prema pitanju razumevanja i navigiranja kroz grad. Kakvi gradovi, građevine, obeležja i transportni sistem omogućavaju čoveku najbogatije urbano iskustvo. Linč navodi da dobro projektovan grad, odnosno onaj koji se razvijao na najoptimalniji način, mora biti “čitljiv” svojim stanovnicima, čak I posetiocima. Da mora da poseduje izvesnu “slikovnu čitljivost”.

[5] https://anatomyof.ai/

[6] https://extractivism.online/

[7] Zanimljivo je primetiti da je Kene bio lekar, te u tom svetlu možemo razmišljati o disciplinarnim izvorima ovakve forme reprezentacije, sa mogućim uticajem cirkulacije krvi, cirkulacije ljudi u gradove, para i resursa. Jer ovi dijagrami nisu samo dijagrami protoka, već i izvora.

[8] https://nooscope.ai/

[9] Susan Buck-Morss, “Predočavanje kapitala: Prikazivanje političke ekonomije”, kuda.org & Multimedijalni institut, Novi Sad i Zagreb, 2014.